ni Efmer E. Agustin

(English version: The Woman Who Sloughs)

Kat-uran adto han iya pag-abot ha baryo. Bitbit an usa la nga dakulaay nga bayuong, nagbaktas hiya sayuhay han aga tikadto han ginpapaplet-an nga balay ni Mana Rosa, nahiraniay la ngadto han tindahanay gihap han baga dakuon nga tag-iya. An tindahan, daplin han kalsada ngan an kan Mana Rosa balay, ha luyo hini pero baraktason pa maguti tipasulod. An papletean nga balay, naharumbay han balay mismo han tag-iya, may mga traynta metros an kahirayuon tikang hini.

Mahuraw, pero duro kadakmol an dampog ha kalangitan. Madulomay bisan nakagawas na kaupay an adlaw, ngan naghuhurulos an nga tanan ha kalibutan nga diri naaatpan. May-ada mga tirok hin lasaw ngan an lapok diri mahuhutdan. Hini nga mga takna hin katugnaw, kadam-an nga mga mananap nga namamag-usóy, nangangaturog hin hipos nga kahilom. Basta tig-uran na ngani ngan naghaharagkot, nasusukot it paglinunay ha higdaan. Salit man guol it mga parapannganak kahuman hin siyam kabulan.

Pero han iya pag-abot, pumahuway-huway anay an uran. Hi babaye, umulpot, mga trayntahon an pamahung-pahong, nakasul-ot hin magtierno nga blaws ngan nakapligis nga saya nga kutob ha igbaw han iya tuhod an kahitas-on. An dugnit hini nga magpades nga sul-ot, binabadlisan hin paekis nga mga magdakmol nga bagis nga de kolores hin pabalyu-balyo nga itom ngan darag. Nakasul-ot ini hin itom nga boots nga anit nga baga-baga hin panit hin buaya o kanan sugad-sugad nga laráng an korti. An iya buhok, nakapungos ngan nagsisirinaw hin hisô. Wa’ la hiklarohi an iya nawong kay natatabunan an iya mata hin lunhaw nga antiyuhos nga patariwis tipaigbaw an mga tumoy bis’ man diri masirak.

Bayuong nga itom ha wala nga kamot, nagpapayong hin masilaw nga darag an tuo, baga paekis-ekis an iya kalakat, paiwud-iwod, baga nasayaw hin pahilod-hilod. Umulpot hiya, sadang nga pakalas han mga nanmumuhay-puhay pa la. Diri na kinahanglan manlunat. Naglugaring kataktak an ira mga mutâ.

Pero kun ano kapaasi an iya pag-abot, sugad man liwat kahilom an iya pag-ukoy ha baryo. Talagsa la hiya gumawas, kasagaran kun namemerkado. Salit waray dayon hiya hikilal-i. Bisan an iya gintikangan waray hisabti. Kun nag-iinano la hiya ha sulod, waray may aram. Bangin kuno naglilinunay han iya dugmon, tigo hin pipira. Bangin kuno nagpipinadako hit iya, siring liwat han mga bugoy nga mamaralit ni Mana Rosa. Hi Mana Rosa liwat, basta kuno nagbabayad han plete, waray problema ha iya.

An iginkakakurukayakan la niya panalagsa an iya naamyaw nga umangkon nga babaye ni Mana Rosa, hi Puraw nga naukoy ha kan iya tiya. Pero bisan ini hiya piraay la gihap an nahibabaruan. Kasagaran la hira nagkakahimangraw kun nagkakaabot la hira ha ira tagsa nga mga bungsaran. Nangisi an babaye han iya lima katuig an kamanghuran nga amyaw ngan dalikyat hira nga naghihimangraw. Usahay liwat nagpapabulig hiya kan Puraw sugad hit paglimpyo han iya gawas. Han dida kausa nga duru-duruhan an uran, ginbuligan gihap hiya ni Puraw paglimas han sakob han iya urukyan kay simnulod man an lasaw.

Usahay, iginlalayon na la gihap ni Puraw an pamerkado para ha iya sanglit naiiban-ibanan an iya paggagawas ha balay. Naduhol gad hiya hin suhol, pero diri nakarawat hi Puraw. An iya ginhahatag nga pabor ngadto han babaye, siring ni Puraw, kanan pag-aramyaw la kuno. Labot hito, waray na iba pa nga pakikighampang hi babaye.

Pero han katsirak na, han pagbabakasyon han eskuylahan ngan pagkanap han mga karisyuhan han mga kapatronan labi na han Mayo-Mayo, nasukot liwat an iya paggagawas. Siring pa han mga maglabad, nagpaparasô na man gud kunó. Nagtikang hiya hin pag-uruistambay ha gawas han tindahan ni Mana Rosa, nakikig-istorya hit mga mamaralit. Tungod ada nga nag-uuruga, sukot hiya nag-iinom hin sopdrink, nakaistro.

“Maupay kay gumawas ka na ha im’ buhô, Iday,” siring ni Mana Rosa tikang ha sulod han iya tindahan, ligasay adto.

“Agi, oo. Yawat na la may mandapit ha ak’ hinin purupatron. Para marissyo.” 

“Asya, purupasyadahi panalagsa,” siring liwat ni Puraw didto gihap ha sulod han tindahan.

May umabot nga bata, tiparalit hin karan-on. Pakiana niya han bata, “Naisskuyla ka na, Iday?” 

Tumangdo liwat an bata, nagkinita han estranghero, nagsumpay, “Gred 2.”

“Aw. Ano man imo ngaran?”

“Jen-jen. Pero agnay ko la iton. Jeniper akon tinuod nga ngaran.”

“Aw.”

“Ikaw, ano man it imo ngaran liwat?”

“Ako hi Antipaz,” ngisi niya human hulos han iya mga im-im pinaagi han iya dila.

“Aw,” siring liwat han bata.

“Hala kadto na, Uday. Ginsugo ka man ada ni im’ nanay hito,” siring ni Puraw.

“Ano man, assya la iton an ssugo ha imo?” pakiana ni Antipaz ngada han bata dara tutdo ngadto han kinakaptan hini nga putos hin karan-on. Tumangdo an bata pinaagi han iya ulo.

“Naruyag ka hin dulssi?” 

Ngumisi an bata tapos dimnuko, baga naawod.

“Mana Ross, papalita daw ako hit taadi man,” tudlo ni Antipaz han usa nga garapon puno hin dulsi. “Massiyam.” Lumingi liwat ini hiya ngadto han bata, nagnginisi. “May mga bugto ka?”

“Oo. Hi Mana Aling, hi Ate Girly, hi Mano Bokbok, ngan hi Junjun. Maiskuyla na iton hi Junjun sunod.”

“Bisperas ngay-an buwas ha kaluyo nga baryo, sulibangko,” pagbalik ni Mana Rosa ngadto han ira nauruistoryahan kurukanina. “Hira iton it siyahan nga nagpapatron. Matikangan na ngani nira, sunod-sunod na iton. Abril, Mayo. Kun karuyag nim’,” ngadto kan Antipaz, “puydi ka umupod ha amon niyan.”

“Maninissperass kamo? Ante pa man la.”

“Aw diri gad. Manininda kami ni Puraw ha may sayawan. Yawat na la gihap it halin.”

“Puydi man umupod ka la ha amon ngadto para ka makasayaw,” sapong ni Puraw. 

“Baga makahurubya man pagssayaw. Pero maupod ako. Mabulig ako pagtinda,” paghupit layon han iya wait gamit an dila.

“Aw ikaw la it pag-igo.”

Tikang hadto, naupod na hiya hit panininda nira Mana Rosa ngan Puraw kun diin-diin may saragyaw. Nabulig hiya han magdadâ. Nagkikinita la hiya han mga nananayaw. Pero han kaihaan, nasayaw na gihap ini. Usahay, kun baga naayon hiya han tukar, nakadto ini ha butnga han sayawan ngan nagkikiay-kiay. Malubayay an iya lawas, bagan nagwawagol-wagol, tikang ha usa nga kilid ngadto han kaluyo. Kahuman niya pagsasayaw, nabalik liwat ini ngahaw ha may tindahan. Usahay nainom hin Pepsi.

“Aaa! Hay karassa hit matugnaw nga Ssi-pep,” ngan tumug-ab nga ginpaagi ha iya irong.

“Siniguro udog an im sinayaw-sayaw, napasuan ka daw,” siring han ira usa nga baga edaran nga kustomer nga lalaki nga nalingkod ha may lamesa nga iginhan-ay nira Mana Rosa para han mga may karuyagon uminom.

“Balitaw,” iya baton katapos suyop ha istro han iya irimnon samtang nasiplat han iya bag-o nga sangkay.

“Pero kay waray ka man la balhasa,” siring han lalaki kay nabantayan hini an kamatuuran nga diri gud ginbabalhas an babaye.

“Kay ano, karuyag nimo pagbalhasson ako? Ikaw, ha?” ngisi niya ngadto han lalaki nga nagnginirit liwat ha iya.

Waray pag-iha, baga nakilal-an na gihap hiya han mga tagaiba nga baryo. Salit usahay, mientras naglulurulingkod hiya ha may tindahan ha balay ni Mana Rosa, may-ada mga nababay ha iya, di’ ngani nangisi. Kadam-an kalalakinhan.

“Waw. Kaseksi na ba,” siring ni Mana Rosa han umabot ini ha iya tindahan makausa nga aga nga nakaispageti hin bado ngan syort nga duro han kahalip-ot ngan kahuot. 

“Kay mapasso it ssirak, Mana Rossa,” dungan lingkod ha may bangko, binangday, ngan kirô ngan ngirit han usa nga lalakihay nga pasahero han lumabay nga singgol.

“Bangin may hirimuon ka, Iday,” pakiana ni Mana Rosa tikang ha sulod han tindahan.

“Baga waray. Adto gad in akon mga buringon pero tigdaon ko na la tak’ pamunak.”

“Aw trabaho ba nimo.”

“Agi ay la anay hito. Bakassyon ko yana,” ngisi human dila han iya mga wait. “Hi Puraw, hain man?”

“Adto pa ada ha may baranggay hol. May paghuhuruhimangrawan man kuno. Lumakat liwat adto hin temprano kay ngadto ha kapilya, masabat han Plores de Mayo. Aw adi na man ngani.” 

“Ano an padam-og?” pakiana han babaye kan Puraw.

“Damulaay gihap. Hira Mano Peling, islays bred nga ginpalamanan hin pansit kahuman pinutos nga juice. An kanda Mana Lita, bukayo nga dagko. O!” Ngan iya iginduhol han babaye an iya bitbit nga selupin hin bukayo.

“Ssige la,” baribad hini han iginhangay ni Puraw. 

“Hira Mana Lita man kuno naghimo hini,” padayon ni Puraw. “Tapos an kanda Mano Noli, ginatsan nga silot hin lubi. Gin-ice-san pa gud.”

“Hira la ngay-an nga mga balay an may turno yana? Huna ko upod pa hira Made Naida ngan Made Deling kay paghirani man it’ hira,” pamakiana ni Mana Rosa.

“Buwas pa ada hira.”

“Unta liwat may magpadam-og hin mga hamburger, ssalad na man la, cake, passta pomodoro. Di’ ngani it irimnon, champagne. Ha! Ha! Ha!” sagbang ni Antipaz.

“Mapatron na gud ngay-an ini. Diri na gud mapudngan,” padayon ni Mana Rosa. “San-o man kuno mauli hi Sibad, Puraw?”

“Ada ambot hadto nga tawo. Waray pa klaro.”

“Kay bangin liwat diri hiya mauli?”

“Mauli lagi kuno. Pero waray pa kasabti it petsa. Mag-awto man la kuno hiya amo nga makakapili-pili la kun san-o mauli. Maupay man kun edru kay kinahanglan gud makapalit hin tiket hin sayu-sayu para makabarato amo nga angay gud nga mahisabtan dayon it petsa paglupad.”

“Hin-o ba udog it tiuli?” 

“Hi Sibad, uyab ni Puraw.”

“Aw mayda ka na ngay-an uyab, ‘Day?” napausa kuntaloy an babaye. “Uuuy! Gwapo ba?” 

“Gwapuagan! Ha! Ha! Ha!” baton ni Puraw.

“Taposs, mabussag na adto yana, ano? Kay adto man ada ha Manila.”

“Ada ambot ha iya. Busag it nawu-tawo lugod, oo,” nagngisi hi Puraw.

“Maupay it lawass? Dako?” 

Tumawa la hi Puraw.

“Di’ ngani…” kirû han babaye kan Puraw, “Maupay humilawass? Dako it iya?” Human hulós han iya im-im han iya dila. Nagmingaw tigda, pero nagkaragtatawa liwat dayon hira nga tanan.

“Nga pakalisang! Ha! Ha! Ha!” siring ni Puraw.

“Kamakaradlok na ba liwat hito nga mga pangutana! Ha! Ha! Ha!” pagdugang ni Mana Rosa.

“Uruintrimiss la ba maguti. Ha! Ha! Ha! Anhon man, kay nag-alang-alang pa man kunuhay pagbaton ini hi Puraw?”

Padayon la hira hin pagtinawa, pero may nanumduman si Mana Rosa. “Aw anay daw! Kumadto ka ba ngay-an liwat han siniring nga miting ha baranggay? Ano an ginhuruhisgutan?” 

“Pintakasi kuno hit us’ nga adlaw, maggigiho hit daplin hit kalsada. Ginpapadara gihap hin mga dagko nga bato para igrumbay ha gilid hit aragian ngan pintaran.”

“Ta hala. San-o man liwat kuno magbubutang hit karaykay?”

“An mga kabatan-unan na man kuno it bahala.”

“Magtitinda na liwat kita niyan?” 

“Unta. Upod ka na liwat?”

“Kay alang.”

Naayon na gud man hiya han sayaw-sayaw. Han mga urhi nga saragyaw, makadali na la hiya makagpundo ha tindahanay ni Mana Rosa kay pipira pa la kaminutos hit ira pag-aabot, gindadapo dayon an ira tindahan han mga manarayaw nga ulitawo ngan mga napakaulitawo—mga inasaw-an ug mga musî pa nga mga lalaki nga nagdadali mandagko. Nag-aabi-abi an mga ini pakigsayaw han duha nga mga daraga. Usahay nabaribad hi Puraw, usahay liwat nasugot na la. Pero hi Antipaz, diri nadiri. Ngan kun may nahangyo nga ig-table hiya, nasugot man liwat ini.

Okey man la kanda Mana Rosa kay diri man ngani ini nira ginpapabulig pagtinda kay bisita man. An iba hini nga mga nahangyo ha iya waray pa niya antes igkakilala ngan nakaayon la ada han pakakita ha iya o nakabati na mahitungod ha iya. Pero damo gihap adton mga nakilal-an na niya han iba pa nga mga saragyaw sugad han pundok nga iya iginkalamesa hadto nga gab-i. Unom nga kalalakin-an.

Siniguró gad an iya sayaw. Siniguró gihap an uruistorya ngan pagtinawa han ira grupo. Kulang la an tulo nga case hin beer. Kun disko, disko hira. Kun bolrom, naato gihap hin binolromay. Kun balse, balse man liwat. Kun hin-o la ha grupo an nakikigpades.

Han iuruli na, waray na mga manarayaw ngan pararungon na an mga panghaw, dumapo ha kanda Mana Rosa an duha han grupo, iginsarit hi Antipaz nga umupod la anay ha ira. Hi Antipaz, didto la han ira lamesa, nakigdinukot-dukot han nabibilin nga kalalakin-an.

“Kay ano pa man? Ano na yana nga oras?” siring ni Mana Rosa, nakukunot an nawong, gin-abat hin kabaraka.

“Hath-tilan hi Mana. Kay… kay… thayó pa man,” baton han usa han duha.

“Sayó hin aga?” baga pahangit nga siring ni Puraw.

“Mannguli na daw la kita hin mag-upay nga mga buot ha at mga tagsa-tagsa nga urukyan,” siring ni Mana Rosa.

“Nanhirnayark ba giharp, Mana,” siring liwat han usa, hubog-hubog gihap. “Mag-inorm la kami ha arm’. Inin nargkarisyo la ba kita. Panalargsa man la ini.”

“Nanhinayak han iyo kagaral?” bagutbot ni Puraw, baga naaburido labi na han bagan imburnal nga bugwak han ginhawaan han duha nga mga sangkay ni Antipaz.

“Hubog na ngani kamo,” siring pa ni Mana Rosa.

“Diwi pa, Maná, nakainom pa la,” ngirit han nguyit nga siyahan nga lalaki.

Ginkadto ni Puraw hi Antipaz ha may lamesa ngan ginbunlot niya an butkon hini tikadto kun diin hira Mana Rosa. Tagundirian pa hi Antipaz, napugong han bunlot ni Puraw.

“Siring ka… siring ka… maupod ka ha amon?” nangutana ha iya an usa han mga lalaki ha lamesa.

“Oo lagi,” baton ni Antipaz. “Ayaw kabaraka. Padayon it lipay. Akosss ko kamo tanan, bisssan pa maudtuhan!” Ngan dagos an iya pagtakmo han ubos, ha butnga han mga hita han pinakahirani nga lalaki. Nakatawa an ngatanan. Nagtinawa gihap hiya ngan sige an babay-babay ha mga lalaki samtang gin-guguyod tipahirayo ni Puraw.

“Magsssasssarit la ako,” dimnuroy an pagsagitsit han iya hubogay nga tingog. Dimnuroy gihap an pag-iikis-ikis han iya daan na nga baga’n pahilod-hilod nga kalakat, nagbabawog-bawog an iya lawas.

“Okey marn la hiya nga umupord ha amorn, Maná,” siring han ikaduha nga lalaki ngada kan Mana Rosa han umabot na hira Puraw kun diin hira Mana Rosa. “Pakiarnhi pa hiya.”

“Waray sssapayan ha akon, Mana Rosssa,” siring ni Antipaz.

“Ta niyan, anhon man nim’ pag-uli?” pakiana ni Mana Rosa.

“Ighahatord namorn hiya, Maná. May motor marn kami,” dungan agbay ha babaye nga humamboy man liwat pagbulos ngadto han hawak han lalaki.

“Pangaturog na daw la kamo mga budoy. Kanan kalipong la iton,” siring ni Puraw, nakakabngat an iya butkon ngadto han libre nga butkon liwat ni Antipaz. An ikaduha nga lalaki adto han kaluyo nga kilid han babaye, nakaagbay la gihap.

“Diri kanan kalipong, Puraw. Kanan kapassso. Kapassso han lawasss,” ngan dayon naghinagikhik hi Antipaz.

“Saba na gud, Antipaz. Tana na. Manguli kita,” pangusog ni Puraw. “Sakay na, Tiya,” paduon nga siring niya kan Mana Rosa kay may naghuhulat na man ha ira nga traysikol nga ginkargahan na gihap han ira mga darad-on sugad han napipilo nga mga lameseta ngan mga lingkuran, an pipira hini nakatukdo ha atop han sarakyan.

“Hawuy iton, kawaway upay. Nagpalaum-laum la,” siring han una nga lalaki.

“Igsaka na la iton niyo hin lubi kahuman padalusdus, bis’ tibway,” siring ha ira ni Puraw.

“Tana na ha amorn,” siring han ikaduha nga lalaki kan Antipaz. Diri pa ini nabuhi han iya kaagbay ngadto han babaye bisan pa han pagbinunlot ni Puraw. “Siring ka maupord ka. Ano ka ba ini?”

“Lagi! Ikaw pa ngani nanhagit ha amon,” sapong han iya upod.

  “Kay oo lagi. Upod ako. Sssaragyaw pa kita. Ha! Ha! Ha!”

“Sus liwat. Muon man kay bitin man ngay-an,” dugang han lalaki.

  “Ako, bitin? Bitin ako? Ha! Ha! Ha! Bitin ako. Ha! Ha! Ha!” 

“Saba na gud ikaw dida,” saway ha iya ni Puraw. Ngadto liwat han nag-iinagbay, “Buhi na ikaw dida. Bangin ko ikaw yana ipatanod.”

Bumuhi hin tagundirian an lalaki ngan gin-alalayan pagpalingkod nira Puraw ngan Mana Rosa hi Antipaz ha sulod han traysikol. Sumapit ha iya hi Mana Rosa, ha may gang-gang dapit, hi Puraw ha luyo han drayber. Sige la gihap an kan Antipaz pagtinawa ngan pagkikinampayon ngadto han grupo bisan nakaandar na pahirayo an traysikol. Nasuray pa hiya pagpagawas han iya ulo ngan mga kamot ha aragian nga nababalabagan ni Mana Rosa.

Han sumunod hito nga gab-i, waray na hiya umupod kanda Mana Rosa ha usa nga sayaw. Waray na hiya umupod ha ira tikang hadto. Han siyahan, huna nira Mana Rosa ngan Puraw nga naawod ini han panhitabo hadton nga gab-i, aw umagahon. Diri ngani nga nasina ini han ira “paglinabot” ha iya. Pero han ira pagkita-kita, baga waray man bisan ano nga pagbag-o han kan Antipaz pakig-ayon ha ira, bisan maguti. Nakikig-uruistorya ngan nakikig-uruintrimis man la gihap ini ha ira sugad han nahiaraan niya. Bisan han pagkaaga dayon mismo hadto nga panhitabo, umistambay man dayon ini ngadto ha tindahan.

Han ikatulo nga sayaw nga waray na hiya umupod kanda Mana Rosa, nakit-an na la ini nira nga nagsisinayaw ha butnga han sayawan. Salit kaniring ni Mana Rosa nga iginkabido gud ada lagi hini an nahitabo asya nga waray na ini umupod ha ira. Pero han kahuman dayon han usa nga tukar, dumaop ini ha ira han iya paiwud-iwod nga kalakat, nag-nginginisi.

“Ini ka man ngay-an?” siring ni Mana Rosa.

“Ssiyempre. Ssayaw!” dayon dila han iya mga im-im.

“Gin-ano man nim’ pagkanhi?” pakiana ni Puraw.

“Ginhapit ako han akon mga ssangkay,” ngan igintudlo an tutulo nga mga lalaki nga nagtitindog diri hirayo ha ira, nagkikinita ngadto ha may sayawan. “Anay, ha? Palingkuron ta ini kay mga kusstomer gihap ini. Ha! Ha! Ha!” siring niya ngan kumadto han tulo. Nagkitaay an magdadâ. “Ha ira na la ako bumunyog para diri ako makaperwissyo ha iyo,” yakan niya han pagbalik hini, an mga lalaki nasunod ha iya.

Tikang gud man hadto, napakadto na hiya han mga sayaw nga iba an inuupdan. Diri na gihap hiya nakakagsamok pa, siring pa niya, han iya mga amyaw kun panguli na.

“Party-party ba gihap ussahay, Mana Rossa,” siring niya han iya ginpepletehan. “Danay ako it nakadto hit ira rissyo, danay liwat hira it akon ginpapadaop,” tawa dayon tilap han iya wait.

“Ada, bangin liwat maduruhan, Iday.”

“Diri gad, Mana Ross, massobrahan la. Ha! Ha! Ha!”

Ha diri kaihaan, baga sukot na may irignom han kan Mana Rosa ginpapapletehan nga balay, kalalakin-an ngan diri pa gud kilala nira Mana Rosa an kadam-an. Maupay man gud liwat nga naistorya an naplete, ngan maabi-abihon gihap, salit diri makuri igkasarangkay. Waray hiya pagruha-duha nga nakikighuruhimangraw ha mga mamaralit ni Mana Rosa mientras naglulurulingkod hiya ha gawas ngadto, nag-iinom hin sopdrink.

“Diri makaarawod?” siring hin usa nga hayskul nga daraga nga nagpalit hin shampu para han iya mahusay nga buhok, hadton gindapit hiya ni Antipaz ha iya gin-uukyan.

“Ssuss! Awod ka dida. Baga ka man diri mahussay,” hupit han iya wait han iya dila. “Puydi man liwat mag-upod ka hin imo mga kassangkayan para diri ka mag-alang. Mass maupay ngani, damo kita.”

“May mga pralantsahon pa liwat ako,” siring liwat hin usa kaasawa, pimnalit hin fabric conditioner, ha lain liwat nga higayon.

“Ssuss nga mga pralantsahon. Paglipay-lipay gad liwat!” siring han babaye ngadto han plantsadora. “Ssugad na la hito, manmumunak ka, papahamuton pa hin Downy, mamamalaypay, mamumuklass, taposs mamlantsa pa gayud! Kaluoy ba liwat nimo.”

“Luoy ba udog? It ak’ bana nag-uuma man ngani bisan duro it kapaso, di’ ngani nagbuburunok.”

“Kay biss’ ano pa it hiya, ‘Day, pagbakassyon liwat tikang hito nga mga trabahuon, uy! Bissan makaussa la gud kaadlaw ha kada duha kaadlaw. Ha! Ha! Ha!”

“Aguy! Kakarag han oras.”

“Ssige, ssugad na la hini. Ssurayi la pagbissita ha akon buwass. O kun ssan-o ka ganahan pagbissita. Abre la gud pirmi it akon puwerta ha tanan nga karuyag ssumulod,” tilap ha im-im.

Ngan tinuod, ha waray pag-iha, an nagshampu nga daraga, an paragplantsa, ngan an iba pa nga kababayen-an, sukot na gihap makit-an ha urukyan han ira maabi-abihon nga sangkay.

“Papalita hin tuba,” nakadto an mga bisita ni Antipaz ha tindahan. “De lata gihap,” hangyo liwat usahay han mga estranghero, “pansumsuman.” Usahay liwat, ginbabalyuan an tuba hin beer, gin, o rum, an de lata hin tsitsiriya, sandiya, o kun pansit kanton. Mayda gihap mga “Papalita hin tostos” nga danay nalalakipan hin “Layter gihap o posporo.” 

Nahiaraan gihap nga dagko an ira mga wangag ha balay, labot la nga makusog it patukar. Usahay paaga pa. Pero usahay liwat, waray gud tawo ha balay, duro kamingaw, ngan kinabuwasan na nauli hi Antipaz, ambot diin nagpalabay han kasisidman.

Hadto nga mga takna, nagtikang pagkamay-ada hin hurub-hurub nga naglulunó kuno an babaye. Usa ka gab-i, usa han mga nakapaid han balay an nakahiling ha bintana han kuwarto ni Antipaz. Nagtatanggal kuno ini han iya panit nga am’ la hin nagawas hiya hin usa nga masila nga bag kay an iya panit, bug-os nga gintanggal tikang ulo kutob rapadapa nga waray kagigisi. Pero waray ini tagda nira Mana Rosa, labi na ni Puraw. Kay sangkay man nira.

Usa ka hapon, nakabati an magtiya nga duha han igin-upod nga sangkay han daraga nga de shampu ngadto kan Antipaz an ginkuno-kuno nga nakigtaban han mga ginkauyab-uyab nira didto han prelet-an nga balay. Nangaro hin tabang an ira mga naguol nga mga kag-anak ha ira kapitan. Pagkakulupay hito nga takna, ginkampay ni Antipaz hi Puraw ngadto han iya puruy-an, magmemerienda kuno hira ngan mag-uuruistorya maguti. Karuyag liwat ni Puraw nga makasayod hin iba nga detalye mahitungod han mga nagtabanay tikang han Antipaz mismo amo nga timnangdo ini. Inin nahakaang ba gihap udog hin tsismis. Pagsulod ni Puraw han balay, ginsugat dayon hiya hin mapintas nga baho, bagan nasusunog nga ambot ano.

“Sssigarilyo la iton,” baton ni Antipaz ha nakainom nga tingog, han nagpakiana mahitungod hini hi Puraw. “Imported sssalit bag-o para ha imo irong. Ha! Ha! Ha!” Nagdagkot liwat hiya hin tabako, timnilap han iya wait dayon suyop han tostos.

Ha sala, may lalaki, iginkakaatbang an gin ha center table, mapula ngan mabug-at an mga mata, nagsisigarilyo gihapon. Ha iya sapit, usa nga babaye nga nakikit-an usahay ni Puraw ha mga saragyaw. Ginmumulay-mulayan hini an buhok han lalaki nga baga liwat nakaayon han paghuruhapyod han iya kasapit. Kimnuro an mga kiray ni Puraw. Kun waray hiya kasayop, nag-ukoy ini nga lalaki ha tumoy han ira baryo, ha may pag-ultan han katakip nira nga baranggay. Nakikilal-an la ini niya ha kahimo, diri ha ngaran. An asawa hini namamaligya hin mga utan ha merkado.

Dimniretso hira Antipaz ngan Puraw ha kusina, lapos han sala ngan nahimumulag hini pinaagi hin usa nga debayder nga nabubutngan han TV, an paturunggon, mga figurine, ngan iba pa nga mga butang. Nanlingkod hira ha may pangaunan nga lamesa. Utro na liwat hi Antipaz hin paghithit han iya tabako, bugá han aso, tilap han wait.

“Nasigarilyo ka ngay-an,” yakan ni Puraw ngan nagnginisi la hi Antipaz.

Tigda umabre an purtahan han sulod ni Antipaz nga tungod han sala. May gumawas nga usa nga lalaki. Nakit-an ni Puraw nga may duha pa nga lalaki ha sulod ngan nag-aaraso ha sulod, gintitikangan han makusog nga baho nga nakaagrabyar han iya irong.

“Hain na?” pakiana han lalaki nga baga mapula an mata kan Antipaz.

“Ada ha bawbaw hit debayder,” baton niya, nakangirit. Ngan ha bawbaw han debayder may nakapkap an lalaki nga paketehay hin busag nga pulbos. Nakalasan hi Puraw, dara hadlok, han iya nakit-an, nannginggat an mga mata.

“Tawasss,” pangisi nga siring ni Antipaz ngan paintrimis nga nagpaigbaw-igbaw han iya mga kiray han nakit-an hini an nandadagko nga mga mata ni Puraw. 

“Kay ano ka nagsusugad hini?” tigda nga pangutana ni Puraw.

“Nga ano?”

Gintinutukan anay hiya ni Puraw. “Hini!” siring ni Puraw kaihaan ngan dayon hiya nga naglingi-lingi ha ira palibot. “Hiton,” pagtudlo pinaagi han iya simod ngadto han nag-iinom nga lalaki ha may center table. “Hadto” lingi liwat niya ngadto han kuwarto ni Antipaz nga nakasirado na liwat kahuman pagsulod balik han lalaki.

Nagseryoso tigda hi Antipaz. Nawara ha iya nawong an iya mga ngirit. “Kay ano man?”

“Di’ ka nabaraka? Waray ka kahadlok? Diri ka naawod?”

“Wa’ ko labot kun ano it sssisssidngon hit iba nga tawo. I don’t care!”

“Pero kay sige na la ‘tim pagpipinaaga, nag-iininom, nakikig-inupud-upod hin bisan hira hin-o la nga lalaki. Tapos nasigarilyo ka ngay-an gihap. Tapos yana… tawas?”

“Ssso? Ta ano man? Hiara ini nga mga lawasss, ‘Day! Kalipay ko ini. If it makesss me happy, and if I believe thisss is what’sss right for me, ano it labot hit iba? What mattersss isss malipayon ako.”

“Pero kay ginpeperdi nimo it imo lawas.”

“Hay! Kay ano man? Bali man yana pa la. Ngan lawasss ko man ini, girl! Thisss isss my body! I can do whatever I desssire with it. Waray hin-o man it makakagdikta ha akon kun aanhon ko it akon lawasss. Ako la. Kun ako ha imo, Puraw, masssuray ka gihap hini nga mga butang. Tundog ha akon. Diri ka magbabasssol. Ha! Ha! Ha! Malipayon ako. Gawasssnon ako. I’m freeeee.”

Ginkinitaan anay han nakalasan nga hi Puraw han iya namumulwa nga mga mata an nagngingirisi na liwat nga Antipaz. Kahuman tumindog hiya ngan pumitad tikadto ha purtahan. Ginsundan hiya han mga pangitaan han magdugkot nga lalaki ngan babaye ha sala.

“O, ngain ka na man?” pakiana ni Antipaz.

“Ngadi anay ako,” an baton ni Puraw nga waray lingi-lingi.

“Puraw, sssan-o ka pa man masssuray hini nga mga butang? Yana na! Yana na! You are miss-sssing on ssseveral thingsss, Puraw. It’sss your lossss.”

“Sige la anay.”

“Niyan na gad. Didi la anay. Ano ba it imo gin-inapurahan?” pagsunod hini kan Puraw.

“Gin-ibot ako,” tinuyaw nga pasangil ni Puraw samtang tigawas han balay. 

Katapos han mao nga engkwentro, naghinay-hinay anay hi Puraw hin pakighuruhirani han babaye. Naaalang hiya ngan naniningkamot nga likayan bisan la nga mahuna-hunaan an panhitabo. Agud maiban-ibanan an higayon nga igkatapo niya an babaye, sukot hiya nalakat, nangongompra, nagbabayad han kuryente, o kun bisan ano pa nga kinahanglan himuon, nanmimirit han iya dadâ nga hiya na la an maghimo han mga ini. Danay, bisan kun human na hiya han iya mga tuyo, tutuyuon gud niya nga mag-iniha ha gawas, lakat-sudoy, mag-iisnak, o magpupundo ha kun diin la kun diin naookupar an iya huna-huna han mga nababatian ha iba:

Mahitungod hin mga bana nga tagmaiha mannguli, nagkalilisang han ira mga ginkakatuyawan, bisyo ba ini o babaye. Mga asawa nga tigda la nakasabot hin pamarkada ngan dali-dali la nga nakigbulag han mga bana. Usa nga daraga nga hayskul nga mahusayay an buhok nga nagkakahulog-hulog na imbes nga hadton una, nakikig-agaw man unta han siyahan nga puwesto han honor roll. Usa nga batan-on nga lalaki nga kahuman nahiara hin burubarkada, diri na nanmamati hin sagdon ngan imnundang na lugod hin pag-eskuyla. Mga bata nga uyamot nga diri na nangangaturog kun hapon, nangengeskapo ngan nanlalaug nga waray sarit-sarit, nagyaang-yaang la han mga dagko, ngan nakagtuon hin diri mga mag-upay nga butang, naghuhuruhimangraw hin mga butang nga diri pa gayud angay ha mga kabatan-unan, namumuyayaw, nagbibinastos. May pira gihap hini nga kabataan an nakag-ukoy anay ha ospital han nagkadadaot tungod han siniguro nga pagkinaon hin tsitsiriya nga ira nakukuha kun diin la. U.T.I. kuno. Mayda liwat iba nga kabataan nga nagkapeperdi an mga ngipon han dayuday nga pagkinaon hin ira nakakarawat nga mga dulsi.

Ngan kun ano pa nga nadudunggan nga mga iristoryahon ni Puraw hit iya mga paglakatan para la malikayan an amyaw. Pero bisan ano pa nga paglinikay-likay, diri mapuyde nga permanente makapahirayo hi Puraw kan Antipaz. Ha makadamo nga takna, naaabtan hiya hini ha tindahan. Kun nag-aalang ngan naghinirot-hirot hi Puraw, an babaye, ha lain nga bahin, waray gud mababantayan nga bisan ano nga nag-iba han iya pagtagad kan Puraw. Nagkurukadto la gihap hiya ha tindahan, nakikighuruhisgot, nagtitinawa.

Salit waray pag-iha, nahiuli na liwat an maupay nga buot ni Puraw ha iya. Usa pa, bagan nahiara na la liwat hi Puraw han mao nga siklo kay diri man adto an siyahan nga higayon nga may sugad nga panhitabo—may nahitabo, tapos huna nira nga mag-iiba an pakig-angay ha ira han babaye, pero diri ngay-an, ngan nahiuuli ha normal an ira mga buot.

Pero nagpadayon na an mga hurob-hurob mahitungod han babaye. Nagtikadamo an nagsusumat kanda Mana Rosa hini nga abilidad han ira paghirani. Usahay, mayda nanbabasol ha ira han ira kuno pagmamangno hin sugad hito nga klase hin mananap ha ira dapít. May iba liwat nga nagpapahimangno ha ira nga magbantay-bantay hira kay bangin maunay hira kadaot. Waray gihap nagkulang an mga nagsasagdon nga tabugon na nira an nagpleplete nga amyaw ugsa pa grumabe an mga butang-butang. Pero tungod han kaupay tumagad han babaye, waray kakurii hira Mana Rosa ngan Puraw, pati gihapon an iba pa nga mga tawo, nga igbale-waray la an ira mga nababatian.

Kaihaan, imnabot an uyab ni Puraw. Imnuli hi Sibad kay mapatron na man ha ira baranggay. Nagbuburusag an Sibad kay tikang man ha Manila, labis na nga bagger kuno hiya ha grocery hin usa nga mall ha kauluhan, aircon. Magtutulo na gihapon hiya katuig nga nagtatrabaho ha Manila, naniningkamot intalon para han ira plano nga pagpapakasal ni Puraw. Sakripisyo la anay kuno nga mahirayo hira ha usa’g usa kay para hira magkaupod liwat ha dayon.

Iginpakilala ni Puraw hira Antipaz ngan Sibad ha kada tagsa han nag-abot ini nga duha ha tindahan ni Mana Rosa. Komo pag-abi-abi han iya bag-o nga sangkay, ginkumbida liwat ni Antipaz an mag-uyab hin inom ha iya urukyan sugad han nababatasan han kadam-an.

“Kay ano it mayda yana?” pakiana ni Sibad.

“Waray gad la. Karissyohan la ba panalagssa.”

“Agi kay damo man liwat it bisita nim’ pirmi,” siring liwat ni Puraw.

“Kay diri ta man pabubuligon. Kitá-kitá man la. Mass maupay ngani lugod,” ngan tilap han iya wait.

“Kay para makadamó hin inom?” intrimis ni Sibad.

“Alang. Para massolo.”

Ada pagkagab-i gud man, ha balay ni Antipaz na la gihap hira nanihapon kay nag-andam ini hin damo nga pagkaon. Waray gud man iba nga patawó-tawó, talagsaon nga kamingaw han ginpapapletean nga balay han mga nag-agi nga semana. Kahuman pangaon, pimnuwesto dayon hira ha may sala. Igindurot an sumsuman ha center table ngan iginawas dayon an tuba, usa ka jug, ngan nagtitiw-as la hira ngada hin usa nga pitsel. Kahubsi han pitsel, madali na an pagpuno layón.

Hi Puraw, tungod kay diri hiara hin inom—kawsa nga simnugot hin inom hadto nga takna—nalipong dayon han ikaduha pa la nga tagay. Pag-ikatulo, iginsandig na hini an iya ulo ha bungbong tapad han iya lingkuran. Pag-abot han ikalima, nahangaturog na ini, nahabur-ok ha sofa. Ginsinampit hiya nira Antipaz ngan Sibad kay bangin kuno nag-atik-atik la. Pero kay bungog na gud hi Puraw. Nagpadayon na la an duha han tagay, nag-atbangay hin lingkuran ha tagsa nga kilid han center table, baga nabubutngaan nira nga duha an sofa nga ginhinanukan ni Puraw. Nag-ihá gihap an inom ngan damulaay na gihap an nauruistoryahan. Nagtitikaiha an inom, nagtitikadagko an mga tawa, nagtitikalipong an mga ulo.

“Hu-husto na daw kita hi-hini, ba-baga, baga malipong na man,” siring ni Sibad, baga nangangarhob na an tingog han kahubog.

“Kay asssya ngani it panuyuanan hit pag-iinom, para maglipong it daan na mga lipóng nga mga panguló! Ha! Ha! Ha!” pamilosopo ni Antipaz.

“Kay, kay ba-baga, ma-, ma-paso na gihapon,” nagngingirisi nga baton ni Sibad.

“Diri pag-undang it sssolusssyon hito. Kun pinapasssuan ka, ta paghukasss. Hee! Hee! Hee!” 

“Ha! Ha! Ha! Sakto, sa-sakto gud man liw-liwat ano?” ngan nag-aksyon hiya paghukas han iya t-shirt.

“Hala hukasss na! Hukasss! Hukasss! Hukasss!”

“Ha! Ha! Ha! Di-diri na la hi ak’,” ngan waray hi Sibad nagpadayon paghukas.

“Waha! Ha! Ha! Kay ano man? Hassstilan. Naawod pa kunuhay.”

“Masaba ka ud-udog. Ginpipi-pi-pinahukas nim’, nim’ hi ak’. Sa-salit diri na-na-na la. Ha! Ha! Ha!”

“Asssusss. Sssige na. Hukasss na.”

“Diri lag-lag-lagi ako kay masabsab-sab ka. Ha! Ha! Ha!”

“Kitá-kíta man la ini ba udog,” dungan pagdapo kan Sibad tikang han iya puwesto ha kaluyo nga tumoy han center table ngan imnaksyon paghukas han ulitawo. Nagsagang-sagang hi Sibad. “Awud-awod pa kuntalosss. Ayaw hin kaawod. Kitá man la. Mapassso man ada?” 

“Ha! Ha! Ha! Madu-maduro kaawod nak’. Masa-sa-saba ka la luga. Kun di-di-diri unta, kanina pa lu-luga natang-tangtang inin ak’ sul-sul’ot.”

“Sssusss! Napasssangil ka pa dida. Ay’ gad hin awud-awod. Maupay man ngani it im’ lawasss. Dagko it mga brassso ngan waray buy-ay,” ngan timnilap hiya han iya mga im-im. “Pakitaa gad ako hit im’ ginhimosss-himosss nga kahusssay,” ngan himnangkop hiya kan Sibad. “Uy! Mapassso ka gud man!” 

Nagkaragtatawa an duha nga mga hubog. Katapos, ginpruybaran na liwat niya paghukas an sul-ot ni Sibad.

“Ay-ay’ na la lagi!” Iginpaubos balik ni Sibad an iya kamiseta nga igin-igbaw ni Antipaz, an mga kamot hini naghiram-hiram na han dughan ngan tiyan han lalaki. Ginpruybaran hiya pagduso ni Sibad.

“Sssige na gad! Ini liwat.” Humangkop hiya pag-otro han lalaki ngan dugang pa nga ginpapasyada an iya mga kamot ha lain-lain pa nga mga dapít han lawas han lalaki. “Paghukasss na gad. Bisssan makadali la. Mahikit-an ko la ba.”

Sige la gihap an ira urueskrima, hi Antipaz nagsusuray paghukas han dugnit ni Sibad, hi Sibad liwat gintatamingan an kalugaringon gamit an iya mga butkon. Kun igin-iigbaw han babaye an kamiseta ni Sibad, iginpapaubos man liwat ini dayon han lalaki. Pero mientras gin-giginunitan ni Sibad an iya kamiseta, ginsusurayan man liwat dayon paghubo ni Antipaz an syort han lalaki ngan napipiritan liwat ini hiya nga ig-alsa an iya syort. Bisan kun nabalhin hi Sibad hin puwesto, nasunod man la gihapon hi Antipaz.

“Awdunon ka ngay-an. Baman ako, hukasss kun hukasss,” ngan ha waray pag-ulang, tigda ini nga naghukas han iya bado, nakatukdaw atubangan kan Sibad nga nakalingkod na ha tiilan ni Puraw ha sofa. Dayon gintanggal hini an iya bra. Ngan han iya tanan pan-ubos. Nagnginginisi. Nagtinutok kan Sibad. Tilap han iya mga im-im.

Timnikig hi Sibad. Natigdaan. Nagkinita na la han nagnginginirit nga Antipaz nga an dughan nakabalantang hirani han iya kahimó. Timnilap hi Antipaz han iya kalugaringon mga im-im ngan nagtikang hin pagsayaw nga baga pahilod-hilod. Ginkuha niya an mga kamot han nanluya ha kalas nga hi Sibad ngan iginbutang hini niya an mga palad ni Sibad ha iya kalawasan. Wâ’ na pakakagios an lalaki, ngan waray na hini niya kahipanginanui an hingbison nga pagkatawo han iyang kaatubang. Ngumirit an babaye. Timnilap han iya mga wait. Timnilap han lalaki. Waray mag-iha, gin-alikusan ni Antipaz han iya mga kamot tapos ginlangburan niya hi Sibad didto han sala mientras hi Puraw nahinanok ha ira sapit.

Kahuman hin tulo kaadlaw, samtang nagbabantay han tindahan hira Mana Rosa ngan Puraw, may nagkaabot nga ira mga kabaranggay, upod an kapitan, nagbibiling kan Antipaz. Nga tanan hira may mga hingaday mahitungod han paglulunó han babaye ngan ira na ini karuyag komprontahon, pormal na nga iginreklamo ha baranggay. May kasinahon an mga katawhan, mga asawa, bana, kag-anak, bugto, batâ, tiya, kaurupdan, amyaw, maestra, mag-uruma, tindera, ngan kun hira hin-o pa.

Pagkadtoa nira han plinet-an ni Antipaz, waray hiya nira hitad-i. Waray na gihap an iya mga bado ngan an pipira nga iya mga butang. Pero ha sakob han aparador, pati ha banyo, didto nira natad-an an bagan mga selupin nga ginhurma nga bagan tawo, may mga kapáy para mga kamot ngan tiil. Ngan ha ilarom han higdaan, nakatara an mga tawo hin mga bagál hin usa kadosena ngan usa nga mga bunay, mga dagko, an kada usa sugad kadako hin unom nga gintarampo nga mga bunay hin itik. Pero mga buak na ini. Kun ano man an sulod hadto, mga pusá na hira.

About the Author and Translator. Efmer E. Agustin is a BA Communication Arts graduate of UP Visayas Tacloban and has earned his MA in Comparative Literature from University of the Philippines Diliman. He teaches literature and language at the Division of Humanities of University of the Philippines Tacloban. Mr. Agustin’s works have appeared in the journal Humanities Diliman and in anthologies such as Pinili: 15 Years of Lamiraw. He also contributed to the latest edition of the Cultural Center of the Philippines Encyclopedia on Philippine Arts.